Мардикор бозорларини йўқ қилиш мумкинми: Исроил тажрибаси

“ХХI асрга келиб ҳам ноқонуний меҳнат бозорлари тугатилмаган. Бу бозорларнинг пайдо бўлиши узоқ тарихга бориб тақалади ва мақсади – ишчи кучини арзон ёки текинга эксплуатация қилиш. Ноқонуний меҳнат бозорларини географик жиҳатдан икки турга бўлиш мумкин: ташқи ва маҳаллий меҳнат бозорлари”, деб ёзади Мирзо Субҳонов ўз блогида.

Ташқи бозорларга мигрантларимиз ишлашга бораётган Россия, Жанубий Корея, АҚШ, Қозоғистон ва бошқа давлатлардаги ноқонуний меҳнат бозорлари мисол бўла олади. Бу ноқонуний бозорларнинг фаолият олиб бориши, давлатларнинг ташқи арзон ишчи кучига эҳтиёжманд эканлиги ва кўп ҳолларда маҳаллий аҳолининг паст иш ҳақи эвазига ишлашдан бош тортаётганлигидир.

Маҳаллий ноқонуний меҳнат бозорларига – бизга таниш, аммо биз бефарқ бўлган ўша «мардикор бозорлар» киради.

Мардикор бозорлардаги ёлланма ишчилар – мардикорлар, ижтимоий ҳимояланмаган ва оғир иш шароитларида ишлашга мажбур. Уларга қонун билан кафолатланган меҳнат шароитлари яратилмаган.

Маҳаллий мардикор бозорларни тугатишга нима халақит бермоқда?

Бозордаги ёлланма ишчилар асосан қишлоқ хўжалиги ва қурилиш соҳасида фаолият олиб боради ва бу иш фаолияти асосан вақтинчалик бандлик билан боғлиқ. Ишчиларни ноқонуний ёллаётган айбдор шахслар жавобгарликка тортилмаётганлиги сабабли бу бозорлар тугатилиш ўрнига янада ривожланмоқда. Ишчиларда эса танлаш имконияти афсуски мавжуд эмас.

Мардикор бозорларни тугатиш мумкинми?

Бозор иқтисодиёти шароитида ноқонуний меҳнат бозорлари фаолиятини тугатиш бўйича «аутсорсинг» (инг. out sourcing – «ташқи ресурс») тушунчаси киритилган.

Аутсорсинг – ташки меҳнат ресурсларидан вақтинчалик фойдаланиш.

Аутсорсинг хизматини махсус тузилган ширкатлар амалга оширади. Ишчилар ўз навбатида бу корхонада вақтинчалик эмас балки доимий ишга олинади. Ширкатлар шартнома асосида бошқа субьектларига вақтинчалик ёки доимий хизмат кўрсатади.

Масалан:

Фермер хўжалигига беш кунга чопиқ учун 50 та ишчи кучи керак. Беш кун учун фермер доимий равишда 50 кишини ишга ололмайди, вақтинчалик ишга шартнома орқали қонуний ишчи олиш эса вақт ва бошқа қўшимча ресурсларни талаб қилади. Шунинг учун фермер ноқонуний равишда вақтинча 50 одам ёллашга мажбур.

Аутсорсинг шароитида бу 50 кишини махсус ширкат фермерга етказиб беради ва беш кундан сўнг бу ишчилар бошқа ишга йўналтирилади. Аутсорсингнинг афзаллиги ишчилар мустақил иш изламайди ва бўш турмайди.

Бу тизим Исроилда кенг қўлланилади. Аутсорсинг ширкатларини Исроилда «коах адам» деб аташади. Бу ширкатлар одамларни доимий ишга ёллайди, малакасини оширади ва керак бўлса янги касбга йўналтиради. «Коах адам» ширкатлари бўйича ҳаттоки алоҳида қонун қабул қилинган. Ишчилар учун бу ўз навбатида қонуний ҳимоя, муносиб меҳнат шароити, тиббий таъминот ва келажакда муносиб нафақадир.

Ўзбекистон шароитида Меҳнат вазирлиги тизимида бандликка кўмаклашиш бўйича ширкатлар ташкил этиш керак. Бу ширкатлар ижтимоий мақсадни назарда тутганлиги учун солиқ ва бошқа мажбурий тўловлардан озод этилиши керак. Ширкатлар маҳаллалар билан якиндан ҳамкорлик қилиши ва одамларни ташиш учун транспорт билан таъминланиши зарур. Хориждан кайтмоқчи бўлган меҳнат мигрантлари учун ҳам янги иш ўринлари ташкил бўлади.

Параллель равишда ишчиларни ноқонуний ёллаш бўйича жавобгарликни ҳам кучайтириш керак.

Бандликка кўмаклашиш ширкатларига эҳтиёж биринчи навбатда мавсумий пахта йиғим-терими пайтида сезилмоқда.

Банд одамларни пахта далаларига сафарбар қилиш ўрнига, олдиндан режалаштирилган ҳолда бўш меҳнат ресурсларини жалб қилиш мақсадга мувофиқ.

Пахта йиғим-терими давом этаётган бир пайтда ҳам мардикор бозорлар тўла одам.