Monopoliyaning tugashi. Rossiya Markaziy Osiyolik  muhojirlarni qanday yo‘qotmoqda

Ishchi kuchi tanqisligi kuchayib borayotganiga qaramay, turli darajadagi Rossiya rasmiylari Markaziy Osiyodan mamlakatga kirib kelayotgan mehnat muhojirlari bilan tobora qattiqroq kurashishda davom etmoqda. Ukrainaga bostirib kirishning boshidan migrantlardan qo‘shib olingan hududlardagi ishlarda,  fuqarolikni olganlar esa qo‘lga olinib, frontga jo‘natilgan.

Ammo gap faqat urushda emas. “Krokus-siti xoll”dagi teraktdan so‘ng, ommaviy reydlar, chegaradagi qaytarishlar va kasblarni taqiqlashlar ularga qarshi haqiqiy kurashga aylandi. Rossiya bozori iqtisodiy jozibadorligining pasayib borishi va yangi cheklovlar Markaziy Osiyodan kelgan muhojirlarni mehnat migratsiyasining boshqa yo‘nalishlarini izlashga majbur qilmoqda va ular, jumladan, Yevropada ham yaxshi ishlamoqda.

Terrorizm va tojiklarga qarshi kurash

Uzoq vaqt davomida Rossiya bozori Markaziy Osiyodan kelgan mehnat muhojirlari uchun asosiy daromad manbai bo‘lib qoldi. Hatto Ukrainaga bostirib kirish va muhojirlarni urushga jalb qilish boshlanganidan keyin ham ularning Rossiyadan ommaviy chiqib ketishi sodir bo‘lmadi. Ammo vaziyat “Krokus Citi Xoll”dagi teraktdan keyin tezda o‘zgara boshladi.

Muttasil tekshiruvlar, korxonalarga reydlar, ishdan bo‘shatishlar, mintaqa davlatlaridan Rossiyaga va orqaga parvozlarni kechiktirish, Qozog‘iston bilan chegarada uzoq kuttirish, deportatsiya tahdidi ostida Ukrainaga urushga jo‘natish, qiynoqlar – bularning barchasi yangi voqelikdir. Hatto diplomatlar ham omon qolmadi. Ichki ishlar vazirligi xodimlari Qirg‘izistonning Moskvadagi elchisi maslahatchisining rafiqasi va bolalari bo‘lgan kvartirasiga bostirib kirib, tekshiruv o‘tkazishdi.

Markaziy Osiyo rasmiylari Moskva bilan munosabatlarni buzmaslik uchun odatda bunday muammolarni e’tiborsiz qoldiradilar, ammo bosimning ortishi shu darajada bo‘ldiki, ular o‘z vatandoshlarini himoya qilishga majbur bo‘lmoqda. Tojikiston va Qirg‘iziston tashqi ishlar vazirliklari Rossiya elchilariga norozilik notalarini yuborgan, biroq ular terrorchilik hujumlari xavfi tufayli xavfsizlik kuchlarining harakatlarini majburiy chora deb atagan.

Prezident Imomali Rahmon ham tojik muhojirlarini himoya qildi. May oyida Vladimir Putin bilan uchrashuvda u tojiklarga qarshi emas, terrorizmga qarshi kurashishga chaqirgan edi. Ammo muhojirlarga nisbatan bosim to‘xtagani yo‘q. Natijada ularning Rossiyadan chiqib ketishi boshlandi. Misol uchun, aprel oyi boshidan buyon migrantlar uchun ikkinchi jozibador shahar sanalgan Sankt-Peterburgning o‘zida Tojikistondan keluvchilar soni 60 foizga, O‘zbekistondan esa 40 foizga kamaydi.

Rossiyaning o‘ndan ortiq viloyatlarida muhojirlar mehnatiga cheklovlar joriy qilingan. Masalan, bug‘doy, makkajo‘xori, kungaboqar va sholi yetishtirish bo‘yicha Rossiyada birinchi o‘rinni egallagan Krasnodar o‘lkasida allaqachon qishloq xo‘jaligida ishchilar yetishmasligiga olib kelgan. Uraldagi sanoat korxonalari, jumladan, harbiy-sanoat kompleksi, kadrlar yetishmasligini boshdan kechirmoqda. Yoqutistonda migrantlarga taksi va transportda ishlash taqiqlandi. Dog‘istonda kommunal xizmat uchun ishchilar yetishmayapti.

Muhojirlarni ishga olishni taqiqlash taklifi, odatda, mintaqaviy hokimiyatdan keladi. Ular buni muhojirlar hukmronligi rossiyaliklarni ish joylaridan mahrum qilishi va maoshlarning kamayishiga olib kelayotgani bilan izohlaydi. Aslida esa buning aksi: Rossiya iqtisodiyoti ishchilarning keskin tanqisligini boshdan kechirmoqda, shuning uchun ish haqi tez sur’atlar bilan o‘sib boryapti. Ammo rasmiylar, aftidan, muhojirlarga qarshi kurashni vatanparvarlik ko‘rinishi deb biladi va bu yo‘ldan qaytmoqchi to‘xtamoqchi emas.

Agar muhojirlarga nisbatan bosim davom etsa, bu Rossiyada 2022-yil 24-fevraldan beri kuchaygan kadrlar yetishmasligi muammosini yanada kuchaytiradi. Rossiya Fanlar akademiyasining Iqtisodiyot instituti hisob-kitoblariga ko‘ra, kadrlar yetishmovchiligi 4,8 million kishiga yetgan. Bu sanoat, qishloq xo‘jaligi, savdo, qurilish, uy-joy-kommunal xizmat ko‘rsatish sohalarida, ya’ni migrantlar eng ko‘p ishlaydigan segmentlarda ko‘proq seziladi.

Rossiya rasmiylarining terrorizmga qarshi kurashni muhojirlarga qarshi kurash bilan almashtirish mantig‘i ham g‘alati tuyuladi, chunki Rossiya o‘zining demografik muammolarini muhojirlar hisobiga yumshata oldi. Hozir mamlakatda o‘lim darajasi tug‘ilishdan deyarli ikki baravar yuqori va aholi sonini faqat keng ko‘lamli migrantlar oqimi orqaligina hozirgi darajada saqlab qolish mumkin.

So‘nggi ikki yil ichida Rossiyaga yiliga kirgan muhojirlar soni taxminan 3 million kishini tashkil etdi. Ammo ko‘pchilik tashrif buyuruvchilar uzoq vaqt yashamaydigan mavsumiy ishchilardir. Agar urushdan oldingi 2021 yilda migratsiyaning o‘sishi (ketgan va kelayotgan muhojirlar o‘rtasidagi farq) deyarli 500 ming kishiga yetgan bo‘lsa, 2022 yilda u 62 mingga kamaydi. Bu muhojirlar daromadlarining sanksiyalar tufayli kamaygani, eng muhimi, Ukrainadagi urushga muhojirlarni yollashning boshlanishi bilan bog‘liq.

Migrantlar va “rus dunyosi”

Go‘yoki, Rossiyaga endi migrantlarga qarshi kayfiyatni ko‘tarib, Markaziy Osiyo bilan munosabatlarni buzish foydali emasdek tuyuladi. Ukrainada katta urush boshlanganidan keyin mintaqa davlatlari Kreml bilan yaxshi munosabatda bo‘lganlar qatorida edi. Biroq, aftidan, Moskva qo‘shnilari uchun Rossiya mehnat bozoriga muqobil yo‘l yo‘qligiga va javob choralari ko‘rilmasligiga ishonchi komilga o‘xshaydi.

O‘tmishda Rossiya qo‘shnilariga bosim o‘tkazish uchun ko‘p marotaba muhojirlarga qarshi kampaniyalardan foydalangan. 2006-yilda Tbilisida rus agentlarining hibsga olinishiga javob tariqasida gruziyalik muhojirlarga qarshi uyushtirilgan reydlarni eslash kifoya. Yoki 2011-yilda rossiyalik uchuvchilar Dushanbeda kontrabandada gumonlanib hibsga olinganidan so‘ng  tojikistonliklarning ommaviy hibsga olinishi. Yana bir holat 2012-yilda Tojikiston hukumati Rossiya harbiylarini mamlakatda turgani uchun ijara haqi olishga qaror qilganda yuz berdi. O‘shanda Moskvaning tojiklarga qarshi reydlar uyushtirganidan so‘ng Rossiya harbiy bazasi Tojikistonda tekinga yana 49 yilga qoladigan bo‘ldi.

Migrant omili Kremlga Markaziy Osiyo davlatlaridan rus tilini saqlab qolish, rus biznesi manfaatlarini ilgari surish, Gʻarb bilan hamkorlikdan bosh tortish, Rossiya integratsiya birlashmalariga qo‘shilish kabi boshqa masalalarda ham o‘zi xohlagan narsaga erishish imkonini berdi. Markaziy Osiyo davlatlari uchun pul o‘tkazmalari milliy iqtisodiyotlar uchun doimo muhim bo‘lib kelgan.

Masalan, Tojikistonda ular yalpi ichki mahsulotning 40 foizigacha, O‘zbekiston va Qirg‘izistonda yalpi ichki mahsulotning 20 foizdan ortig‘ini beradi.

Biroq 2020-yilda boshlangan, urush va so‘nggi cheklovlar tufayli kuchaygan koronavirus pandemiyasi tufayli Rossiyadan muhojirlar oqimining kuchayishi Markaziy Osiyo hukumatini o‘z fuqarolariga boshqa mamlakatlarda ish topishda faolroq yordam berishga undadi. O‘zbekistonda 2023-yilda migrantlar pul o‘tkazmalari 42 foizga, Qirg‘izistonda 12 foizga, Tojikistonda 8 foizga qisqargan.

Mehnat migratsiyasini nazorat qiluvchi boshqarmalar Tashqi ishlar vazirliklarida yoki Mehnat vazirligida tuziladi. Hukumat xorijlik hamkorlar bilan o‘z fuqarolarini o‘z mamlakatlarida ishga joylashtirish bo‘yicha muzokaralar olib boradi, ularga hujjatlarni yig‘ish va viza olishda yordam beradi, vatanda kasbiy ta’limni tashkil qiladi. Shu tariqa Markaziy Osiyo davlatlari Rossiyadan tushayotgan daromadlar zarbasini yumshatishga harakat qilmoqda.

Yevropadagi ehtiyoj

Bu sa’y-harakatlarning ba’zi natijalari ancha ko‘rinib qoldi. Misol uchun, Rossiyadan keyin mehnat migratsiyasining ikkinchi manzili Turkiyada Markaziy Osiyodan 200 mingdan ortiq muhojir mehnat qilmoqda. Eng mashhur yo‘nalishlar qatoriga 2024 yilda O‘zbekiston fuqarolari uchun kvotani 100 ming kishigacha kengaytirgan Janubiy Koreya ham kiradi. Har yili 15 ming nafargacha markaziy osiyolik ishchilarni qabul qiladigan BAA yaqinda kvotani 1 million kishiga oshirdi. Saudiya Arabistoni ham mintaqaning mehnat salohiyatiga e’tibor qaratib, birdaniga 100 ming ish o‘rni ajratdi.

Gʻarb Markaziy Osiyodan kelgan mehnat muhojirlariga qiziqib qolgani, ehtimol, eng ko‘zga tashlanadigan tendensiyadir. Masalan, 2022-yilda birgina Buyuk Britaniyada 6 ming nafargacha O‘zbekiston va Qirg‘iziston fuqarolari ishlagan. Britaniyaning markaziy osiyoliklarga bo‘lgan talabiga Ukrainadagi urush sabab bo‘lgan – avvallari mavsumiy ishchilarning aksariyati Ukrainadan kelar edi.

Britaniya 2024 yilda o‘zbek muhojirlari uchun kvotani 10 ming, qirg‘izistonlik muhojirlar uchun 8 ming, tojikistonlik muhojirlar uchun esa 1 ming kishiga oshirdi.

Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida, xususan, Sharqiy Yevropada ham Markaziy Osiyo ishchilariga qiziqish ortib bormoqda. Bu o‘z fuqarolarining Gʻarbiy Yevropaning boy davlatlarida ishlash uchun ketishi bilan bog‘liq. Masalan, Slovakiyada korxonalarning 75 foizida kadrlar yetishmaydi, shuning uchun 2023-yilda Volkswagen Slovakia zavodida bir yarim mingdan ortiq o‘zbekistonlik muhojir ishlagan. Ularning o‘rtacha daromadi 1200-1600 yevroni tashkil etadi, bu Rossiya maoshidan ancha yuqori.

Markaziy osiyolik ishchilarga Polsha, Chexiya, Litva va Bolgariyada ham talab mavjud. Hozircha bu mamlakatlarga mintaqadan mehnat muhojirlari ko‘p emas – 2 mingdan 5 ming kishigacha. Ammo oqimlar o‘sib bormoqda. Yaqinda Polsha rasmiylari O‘zbekistonni mamlakatda ishlash uchun soddalashtirilgan qonuniylashtirish tartibi amal qiladigan davlatlar ro‘yxatiga qo‘shishni taklif qildi. Hozir Polshada 3 mingga yaqin o‘zbekistonlik mehnat qilmoqda.

Albatta, hozircha deyarli har bir Markaziy Osiyo davlatidan yiliga million mehnat muhojirini qabul qiladigan Rossiya boshqa davlatlardan katta farq bilan birinchi o‘rinda qolmoqda. Hozircha na Yevropa, na Osiyo bozorlari Markaziy Osiyodan kelgan mehnat muhojirlari uchun Rossiya bozorini almashtira olmaydi. Hujjatlarni yig‘ish va viza olishdagi qiyinchiliklar, tillarni bilmaslik va yangi madaniy muhit jarayonni yanada sekinlashtiradi.

Shunga qaramay, atigi o‘n yil oldin Rossiya o‘rniga yuz minglab markaziy osiyoliklar Osiyoga ishlash uchun, o‘n minglab odamlar esa Yevropaga ketishini tasavvur qilishning iloji yo‘q edi. Bugungi kunda bu allaqachon haqiqat va Rossiya bozorining roli pasayishda davom etadi. Mehnat muhojirlarining boshqa mamlakatlarga yo‘nalishini o‘zgartirish Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi tufayli ko‘rgan yana bir yo‘qotishidir.