Tomdagi zahar yoki haligacha qazib olinayotgan xavfli mineral

Asbest – tolasimon tabiiy mineral. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti o‘pka saratoni, mezotelioma, asbestoz va boshqa jiddiy kasalliklarga sabab bo‘luvchi bu mineralni o‘ta xavfli deb tan olgan. Saraton kasalligini o‘rganish bo‘yicha xalqaro agentlik asbestning barcha turlarini tamaki va plutoniy bilan birga birinchi guruh kanserogenlari deb tasniflaydi.

Asbestning nimasi xavfli?

Inson nafas oladigan asbest changi o‘pkada chiqmaydigan holda qoladi. Kasalliklar aloqadan 10-40 yil o‘tgach o‘zini namoyon qilishi mumkin. Nafaqat ishlab chiqarish ishchilari, balki ularning oilalari ham qurbon bo‘lishadi: asbest zarralari kiyimga osongina o‘tiradi. Asbest ishlab chiqaradigan korxonalari bo‘lgan shaharlar aholisi ham xavf ostida.

JSST ma’lumotlariga ko‘ra, dunyo bo‘ylab har yili 107 mingdan ortiq odam asbest bilan bog‘liq kasalliklardan vafot etadi. Hatto bir necha o‘n yillar oldin asbest taqiqlangan mamlakatlarda ham oqibatlari hali ham sezilmoqda. Misol uchun, 1993-yilda undan voz kechgan Germaniyada 2016-yilda ham asbest zararlari tufayli 9 mingdan ortiq o‘lim qayd etilgan.

Qaysi mamlakatlarda asbest qazib olinadi?

Asbestni ommaviy qazib olish 19-asrda boshlangan. 1970-yillarda u qurilishda, izolyasiyalashda, avtomobil qismlarida va hatto protivogazlarda ham keng qo‘llanilgan.

Bugungi kunda dunyoning 63 mamlakati asbestni butunlay taqiqlagan. Ular orasida Yevropa Ittifoqi, Yaponiya, Avstraliya, Kanada bor. Uzoq vaqt davomida eng yirik ishlab chiqaruvchilardan biri bo‘lgan Braziliya ham 2017-yilda qazib olishni to‘xtatdi.

Hozirgi kunda Rossiya va Qozog‘iston asosiy asbest eksportchilari bo‘lib qolmoqda. Rossiyada asbest o‘nlab kompaniyalar tomonidan qazib olinadi, ularning eng yiriklari Asbest shahridagi «Uralasbest» (60 000 aholi) va Yasniy shahridagi (15 000 aholi) «Orenburgskiye Mineralы» korxonalaridir. Bu zavodlar birgalikda yiliga 700 ming tonnadan ortiq xrizotil ishlab chiqaradi va uni asosan Hindiston, Xitoy, Vetnam va boshqa Osiyo mamlakatlariga yetkazib beradi.

Ishlab chiqaruvchilarning da’volari

Rossiyalik ishlab chiqaruvchilar xrizotil asbestning «xavfsiz» turi ekanligi va u boshqa turlari kabi xavfli emasligi haqidagi g‘oyani ilgari suradi. Shu maqsadda nafaqat lobbichilik, balki tashviqot bilan ham shug‘ullanadigan «Xrizotil» uyushmasi tuzilgan.

Ular xrizotil uylar quradigan va odamlarni himoya qiladigan mehribon qahramon, uning «yovuz» birodari amfibol esa yovuz hamda zaharlovchi sifatida tasvirlangan multfilmlar va komikslar ishlab chiqaradi. Assosiatsiyaning iddaosicha, asbestga qarshi global kurash qimmatroq muqobil materiallarni sotmoqchi bo‘lgan «raqobatchilarning fitnasi» ekan.

Asbestdan nima ishlab chiqariladi?

Asbestdan shifer, tom yopish va fasad materiallari, quvurlar, tormoz kolodkalari, izolyasiya materiallari, yo‘l qoplamalari ishlab chiqariladi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, 400 mingdan ortiq ish o‘rni ushbu sohaga bog‘liq.

Ammo xaridorlarda xavflar haqida hech qanday ma’lumot yo‘q. Qadoqlashda materialning kanserogen ekanligi ko‘rsatilmaydi. Eski shifer va chiqindilar ko‘pincha to‘g‘ridan-to‘g‘ri parchalanib, o‘zidan xavfli chang chiqaradigan jarlarga tashlanadi yoki to‘siqlar uchun ishlatiladi.

Ilm va haqiqat

Rossiyada korxonalar ishchilarining o‘limi bo‘yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. Ammo ularning ko‘pchiligi ishlab chiqaruvchi kompaniyalar tomonidan moliyalashtiriladi. Olimlar saraton kasalligining ko‘payishini qayd etishmoqda, ammo ular kamdan-kam hollarda bu haqda ochiq gapirishadi. Asbest shahrida onkologiyadan o‘lim darajasi mamlakatdagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan yuqori, ammo rasmiy xabarlarda ehtiyotkor bo‘linadi.

Ayni paytda dunyoda vaziyat o‘zgarmoqda. Mamlakatlar birin-ketin asbestga taqiqlar kiritmoqda va unga muqobil materiallar odatiy holga aylanmoqda. Ammo Rossiyada asbest hali ham «an’anaviy va zarur» deb hisoblanadi.